نقد فیلم The Dark Knight Rises (شوالیه تاریکی برمی خیزد) | پس از غروب

در این پست به نقد و بررسی فیلم The Dark Knight Rises (شوالیه تاریکی برمی خیزد) می پردازیم. فیلم “شوالیه تاریکی برمی خیزد” به کارگردانی کریستوفر نولان است و کریستین بیل در نقش بروس وین/بتمن، مایکل کین در نقش آلفرد پنی‌ورث، گری اولدمن در نقش جیمز گوردون و مورگان فریمن در نقش لوشیوس فاکس به ایفای نقش پرداخته اند.

نقد و بررسی فیلم The Dark Knight Rises (شوالیه تاریکی برمی خیزد): پس از غروب

فیلم شوالیه سیاه بر می خیزد را باید از دو جهت بررسی کرد: نخست اینکه یکی از مهم ترین آثار کارنامه فیلم سازی کریستوفر نولان است و دیگر از این منظر که زنگ خطری است برای شخص وی. فیلم از این جهت یکی از مهم ترین ساخته های نولان است که بلافاصله در پس یکی از تحسین شده ترین آثار نولان یعنی تلقین ساخته شده و ضمن اینکه ادامه ای است بر دو فیلم نخست بتمن نولان و به نحوی پایانی بر داستان ناتمام آنها که مجددا پس از محبوبیت غیر قابل پیش بینی هر دو فیلم پیشین نزد مردم و منتقدان سینمایی، باید موفقیت هردوی آنها را ادامه می داد. موضوع قابل ذکر اما اینجاست که پس از موفقیت در ساخته پیشین نولان، شوالیه سیاه بر می خیزد، اثری است که روی لبه تیغ فرو افتادن به دام سلطه تمام عیار نظام هالیوودی و یا پرداخت بها برای ساخت آثاری شخصی در شمایلی عظیم و پرخرج قرار دارد و همین ترس از سقوط به کام سلطه هالیوود نیز شوالیه سیاه بر می خیزد را به زنگ خطری بزرگ و مهم در کارنامه نولان تبدیل کرده؛ که یا به قیمت فراموشی نولان و تنزل جایگاهش میان فیلمسازان مهم امروز تمام خواهد شد و یا باعث محبوبیت مجدد وی خواهد شد.

بتمن های کریستوفر نولان همواره در پی ارائه قرائتی نوین از شمایل قهرمان و اعمال و افکارش در سینمای معاصر و داستان گوی هالیوود بوده و هستند. پس از ظهور قهرمان در بتمن آغاز می کند و سقوطش در شوالیه سیاه، این بار شوالیه سیاه بر می خیزد که قرار است پایانی باشد بر حماسه و ماجراجویی های بروس وین در قامت بتمن افسانه ای، مبحث جدیدی را مطرح می کند: فلسفه سقوط. هشت سال پس از سقوط بتمن و نجات شهر بر پایه دروغی لرزان، ظهور ضد قهرمانی شیطان صفت به نام «بین»، بروس وین تارک دنیا را مجاب می گرداند که از کنج انزوا بیرون آید و مردمان شهرش را نجات دهد. این جا با دو صورت مسئله مواجهیم: یکی انزوای قهرمان توسط ایده های خشن اما کارآمد ضد قهرمانی چون جوکر در قسمت پیشین و ظهور مجددش پس از طی دوره ای از عزلت نشینی.

بتمن از انزوا بیرون می آید و به جنگ قهرمانی می آید که هرچند به اندازه جوکر ایده های فلسفی افراطی در اختیار ندارد اما از حیث قدرت فیزیکی و قدرت تخریب گری هیولایی ست غیر قابل مهار. قهرمان اما بدون درس گرفتن از غرور مخربش در مواجهه با جوکر که نهایتا منجر به شکستش شده بود، این بار نیز مغلوب عنوانش به عنوان قهرمان شکست ناپذیر شهر می گردد و به اعماق چاهی فرستاده می شود که شباهت غریبی با مدفن حقیقت تلخی دارد که بروس وین، هشت سال پیش حقیقت تلخ و بتمنش را بدان سپرده بود.

آن چه که بروس را از مرگی خفت بار در انزوایی مجدد می رهاند درک فلسفه سقوط است و درس گرفتن از آن برای طلوعی مجدد. بروس بار دیگر باید با ترسی مواجه شود که پیش تر قدرت نمادینش را در غلبه بر آن ترسیم کرده بود، برای فرار از سیاه چال جهنمی باید ترسید و از خود گذشت تا به قهرمانی کامل تبدیل شد. این گونه است که وین از چاه بیرون می آید و در هیبت قهرمانی این بار کامل، در صدد مبارزه با شر مطلق بر می آید.

همین جاست که تناقض ایده های برادران نولان در شخصیت پردازی بروس وین و قهرمان داستان بروز می یابد مگر نه اینکه در مانیفست تلخ و گزنده ی سیاسی اجتماعی نولان در شوالیه سیاه، مرز بین خیر و شر در جوامع تلخ اندیش امروزین کاملا از میان رفته است؟ مگر نه اینکه بتمن، قهرمان گاتهام خود مردی خطاکار بود که تنها دست به انکار حقیقتی میزد که جوکر با وجود خشونت و هرج و مرج طلبی اش، درصدد اشكار ساختن آن بود؟ ارزش کار نولان در قسمت میانی این سه گانه ای قهرمانانه در همین تقدس زدایی از ساحت قهرمان بوده و هست؛ اینکه قهرمان نیز گاهی اشتباه از همین رو «خیر» نامیدن وی و «شر» نامیدن ضد قهرمانی که از تمام آرمان خواهان جامعه نیز بیشتر بیانگر حقیقت است، امری ست نسبی و نه چندان قاطعانه. اما در شوالیه سیاه برمی خیزد با چه ایده ای مواجهیم؟ ضد قهرمان مطلقا شری که شمایلی تصویری ست که در خیل عظیمی از بلاک باستر های هالیوودی از بدمن اصلی داستان ترسیم می شود و در مقابل، بتمنی قرار دارد که این جا پس از برهه ای، طلایه دار تمام عیار سپاه خوبان است و قرار است شر مطلق را شکست دهد.

این درست که قهرمان در پایان برای نیل به رستگاهری مجبور به مبارزه با شر است، همان طور که جوکر نیز در شوالیه سیاه آشکارا نماینده شرهای داستان بود، اما مسأله این است که در قسمت پیشین به شکلی کاملا هوشمندانه و روزآمد، شمایل قهران و ضدقهرمان هر دو «خاکستری» و نه صفر و صدی ترسیم شده بود و اینجا، با ایده ای نسبتا کلیشه ای و تقریبا مخالف قبل مواجهیم. از خیری که تمام نیک اندیش است و شری که پلیدی مفرط را نمایندگی می کند؛ این تغییر نگرش در شمایل قهرمان هر چند در پایان سویه ای نیکو و درست از رستگاری را نتیجه می دهد اما در روایت داستان پایانی مخاطب را با تناقضی ایدئولوژیک مواجه می سازد که امری ست گیج کننده و حیرت انگیز.

از سوی دیگر در سومین ماجرای ادیسه وار قهرمان با چه ضد قهرمانی مواجهیم؟ «بین» تبهکاری ست با هیبتی غول آسا، هم چون جوکر، او نیز محصولیست طبیعی از زمانه و جامعه ای که غرق در فساد و تباهی است. خو گرفته و بزرگ شده در سیاهچالی زیرزمینی که جهنم روی زمینش می خوانند. بین که سخنان و حرف هایش شباهت قریبی با رهبران کمونیسم و تا حدودی آنارشیستها دارد – بنیان های سست گاتهام سیتی غرق بر فساد را که بر حبابی از دروغ بنا شده میشکند و در این وانفسای عدم اطمینان، با دروغی به نام فرصت برابر مردمان گاتهام را می فریبد و با خود همراه می کند، تا با دروغی بزرگ آنها را به زندگی امیدوار سازد، روحشان را مسموم کند و نهایتا در انفجاری اتمی همگی را به کام مرگ بکشاند. او حتی نخستین ضد قهرمان سه گانه نولان است که بروس وین این بار جاافتاده از حيث قدرت بدنی در مواجهه با وی، موجود حقیری بیش نیست و از همان روست که در نبردی تن به تن شکستی سنگین را می پذیرد.

آنتاگونیست مهیب، پروتاگونیست عزلت نشین را مغلوب می سازد تا از شکست مجددش پس از قهقرایی که جوکر فیلسوف بر او تحمیل کرده بود، درس بگیرد که چطور می توان برخاست، پیروز شد و نهایتا برای همیشه خود را از قیل و قال زمانه وارهاند. اما براستی چه عاملی ست که سبب می گردد بین هم چون مخلوق پیشین برادران نولان، جوکر آنارشیست، «آن»ی گریبانگیر را از تماشاگرش دریغ کند؟ مهم ترین عامل تغییر هویت وی از بدمن اصلی داستان به تنها زیردستی حرف شنو برای تاليا الگول، فرزند راز الگول است. این تغییر هویت ناگهانی در توئیست پایانی هرچند به خودی خود غافلگیری جالبی را رقم می زند اما اگر به جایگاهش در کلیت ساحت اثر نگاهی بیندازیم، متوجه بحرانی اساسی می گردیم؛ در تمام مدت فیلم و تا پیش از گره گشایی پایانی، بین بدون هیچ اغراقی تنها سردمداری معرفی می شد که خود را تقاص گاتهام و حتی روح بنیادین «انجمن سایه ها» می نامد.

این باور حتی وقتی غنی تر می شد که در همان نبرد مذکور و شکست تحقیر آمیز بتمن در مواجهه با وی، او را در قامت ضد قهرمانی رعب اور می دیدیم که انگار هیچ چیز جلودارش نیست و هم چنین، هیچ کدی نه از طریق تأكیدهای بصری و نه مکث یا تردیدی در افعال قهرمان برای انجام قاطعانه جنایاتش به مخاطب ارائه نمی گردد؛ با وجود تمام این قطعیت های عاری از هرگونه فاصله گذاری شک برانگیز، درک و پذیرش بین در انتهای داستان به عنوان عاشقی که تمام این جنایات را تنها به خواست معشوقش انجام داده بود، چه برای مخاطبی که پیش از این ضد قهرمانی کم نظیر چون جوکر را در جایگاه مخلوق زوج برادران نولان شناخته بود و چه کسی که برای نخستین بار به تماشای اثری این چنینی نشسته، کمی دشوار است و این دشواری، صدمه بسیاری بر پیکره داستان زده؛ به اینها بیفزایید مرگ و حذف ناگهانی و بی تأكید بین در انتهای داستان را که اگرچه درکش در ساحت اثری خارج از بدنه اصلی سینمای آمریکا و عاری از قهرمانی این چنین کلاسیک می توانست حتی به نقطه قوت اثر مبدل شود، اما در اثری این چنین قهرمان مآبانه که فرجام قهرمان و ضد قهرمانش عنصری تعیین کننده در پیشبرد داستان محسوب می گردد، فقط و فقط به بار تعجب و حسرت مخاطب پیگیر می افزاید.

اما بروس وین پس از سقوط به سیاهچال جهنمی برای نخستین بار از مرگ می هراسد؛ آن هم نه برای ذات مرگ و نیستی، که به دلیل هراس از مرگی در انزوا و دور از مردمانش و ناتوانی در نجات آنها؛ هدفی که بتمنش را بر پایه آن ساخته و پرداخته بود. اما این ترس مخرب، جایگاهی نیک به خود می گیرد هنگامی که مشخص می شود تنها راه خیزش و رستن از چاه فراموشی، مواجهه با ترس پیشین است. بروس در می یابد که برای برخاستن باید از سقوط دوباره ترسید و عطای قهرمان بازی های مرسوم را به لقایش بخشید. صعود بدون طناب راز فرار از گودال سیاهی است و بروس، حال دیگر همان قهرمان ایده الیست که غرورش را پای آرمان هایش می بازد؛ حال وی قهرمانی ست که گاتهام هم شایستگی اش را دارد و هم محتاج اوست. قهرمان باز می گردد تا برای نجات مردمانش، درست بر خلاف دو ادیسه پیشین که تابوی حرکتش غرور کذایی اش بود، با فدا کردن هر آنچه که برایش باقی مانده، از جان مایه بگذارد. نولان برای رستگاری قهرمانش، حماسه ای باشکوه را با تکیه بر کهن الگو های فرجام قهران رقم می زند: بتمن به گاتهام باز می گردد و با سپاهی از نیک مردان، در برابر بین می ایستد، کارش را یکسره می کند و ضد قهرمانان شریر را از سر راهش بر می دارد. در تلاقی گاهی که به نظر میرسد ساخته اخیر نولان نیز در آن به کلیشه دیگر آثار ابرقهرمانی این سال ها روی آورده، غافلگیری اساسی رقم می خورد.

با مرگ ضد قهرمان هنوز چاشنی انفجاری باقی مانده که هیچ راهی برای از بین بردنش نمانده؛ پس چه بر سر گاتهام سیتی باشکوه می آید؟ نولان فرجام نیک قهرمانش را رقم می زند و بتمن، برای رسیدن به آرامشی که بهترین خواسته زندگیش تاکنون بوده و هست، جان خویشتن را فدا می سازد، چرا که دریافته مرگی همچون قهرمانی نادر، از ماندن در قامت جنایتکاری فاسد فراتر و آرمانی تر است. بروس وین به افق می پیوندد و در افق محو می گردد؛ مردمانش را نجات میدهد و رهسپار آرامشی ابدی می گردد. اما آیا قهرمان و مسلک قهرمان از بین می رود؟ آیا قهرمان تنها مردی با نقاب و شنل پوش است که حریفانش را به سادگی از پای در می آورد؟ نولان، پاسخ به این سوال را با چرخشی مینیمال می دهد؛ مسلک قهرمان برجاست تا وقتی که حتی در جهانی این چنین تاریک، هنوز مردانی وجود دارند که حتی با کاری به ظاهر ساده چون انداختن کتشان بر دوش پسر بچه ای که عزیزانش را از دست داده، او را از ادامه داشتن زندگی و وجود داشتن سویه ای دیگر و آکنده از زیبایی و پاکی، امیدوار می سازند و همین، سرنوشت کسی را رقم می زند که هنوز به وجود حتی اندکی نیکی و سرشت پاک در جهان امروز ایمان دارد.

بروس وین کارش را به عنوان ناجی گاتهام به پایان می رساند اما بتمن، می تواند هر کسی باشد که هنوز بر نجات دنیا راسخ است و بر مسلک قهرمانی باور دارد. غروب همیشه موید تاریکی و ظلمات نیست. شاید هم چون هاروی دنت باید ایمان داشت که هرچند تیره ترین نقطه شب درست لحظاتی پیش از طلوع آفتاب است، اما مهم ایمان استوار است بر این که بزودی، خورشید طلوع خواهد کرد.

شوالیه سیاه بر می خیزد اما با همین چند نکته مثبت از پرتگاه «کلیشه ای و بیش از حد رو بازی کردن» رهایی نمی یابد. آخرین بتمن کریستوفر نولان هرچند هنوز در چند جایی شمه ای از سازنده آثار متفاوتی چون تلقین و یا حتی شوالیه سیاه را به نمایش می گذارد، اما بیش از حد در سطح می ماند و از به عمق رفتن امتناع می ورزد و این، اتفاق مهلکی است برای فیلمسازی که اهمیت و جایگاهش را مدیون رویکرد متفاوتش در بدنه سینمای آمریکا بود.

فیلم شوالیه سیاه بر می خیزد آغازگر شکی است درباره کریستوفر نولان، که آیا فیلم ساز شهیر بریتانیایی بالاخره و پس از مقاومت در برابر سر تا پا هالیوودیزه شدن، تسلیم شده او در دل مناسبات غرق شده و یا اینکه این، تنها افتی است طبیعی در روند فیلم سازی او؟ پاسخ بدین سوال، در زمان حاضر ممکن نیست اما می کوشیم در بحث های بعدی مقدمات پاسخ به آن را فراهم کنیم.